اوتیسم یکی از شناخته‌شده‌ترین تفاوت‌های رشدی در دنیا است که بر نحوه ارتباط، رفتار، پردازش اطلاعات و تعامل اجتماعی اثر می‌گذارد. این اختلال طیفی است؛ یعنی شدت و شکل بروز آن از فردی به فرد دیگر بسیار متفاوت است. برخی از افراد طیف اوتیسم به‌صورت مستقل زندگی و کار می‌کنند و تنها کمی در مهارت‌های اجتماعی چالش دارند، اما برخی دیگر نیازمند حمایت‌های آموزشی، ارتباطی و رفتاری در تمام مراحل زندگی هستند. این تفاوت‌ها باعث شده که امروزه از اصطلاح طیف اوتیسم (ASD) استفاده شود تا همه انواع و سطوح عملکرد افراد را دربرگیرد.
در این مقاله تلاش می‌کنیم بدون پیچیدگی‌های تخصصی، انواع اوتیسم را بر اساس معیارهای علمی و قابل‌درک برای عموم مردم معرفی کنیم. همچنین به شما کمک می‌کنیم بفهمید چرا اوتیسم فقط یک شکل ندارد، چرا ممکن است دو کودک اوتیستیک کاملاً متفاوت باشند، و چه عواملی مسیر رشدی هر کودک را تعیین می‌کند.
اوتیسم یک تفاوت عصبی–رشدی است که از اوایل زندگی ظاهر می‌شود و بر چهار حوزه اصلی تأثیر می‌گذارد:
-
مهارت‌های ارتباط اجتماعی
-
زبان و گفتار (کلامی یا غیرکلامی)
-
رفتارهای تکراری و علایق محدود
-
پردازش حسی (بیش‌حسی یا کم‌حسی)
برخلاف تصور قدیمی، اوتیسم ناشی از تربیت اشتباه، مشکلات عاطفی، یا خطای والدین نیست. امروز می‌دانیم که اوتیسم ریشه در ساختار عصبی و نحوه اتصال شبکه‌های مغزی دارد؛ یعنی مغز افراد اوتیستیک اطلاعات را متفاوت پردازش می‌کند.
امروزه در تشخیص اوتیسم، دیگر مثل گذشته از واژه‌هایی مثل «اوتیسم خفیف»، «آسپرگر» یا «اوتیسم شدید» به‌صورت جداگانه استفاده نمی‌شود، زیرا این تقسیم‌بندی‌ها بسیاری از تفاوت‌ها را نادیده می‌گذاشت. در عوض، متخصصان از طیف اوتیسم استفاده می‌کنند تا:
-
شدت علائم
-
توانایی شناختی (IQ)
-
توانایی گفتار
-
عملکرد روزمره
-
میزان نیاز به حمایت
را در کنار هم بررسی کنند.
به همین دلیل است که دو فرد اوتیستیک می‌توانند بسیار متفاوت باشند؛ یکی ممکن است به‌خوبی حرف بزند و درس بخواند ولی مهارت اجتماعی ضعیفی داشته باشد، دیگری ممکن است گفتار بسیار محدودی داشته و نیازمند حمایت تمام‌وقت باشد.
طبق DSM-5، سه سطح اصلی برای شدت اوتیسم تعریف شده است. این سطوح براساس مقدار حمایتی که فرد در زندگی روزمره نیاز دارد تعیین می‌شود.
سطح ۱: نیازمند حمایت (اوتیسم خفیف)
این افراد معمولاً:
-
توانایی گفتار دارند
-
ضریب هوشی آن‌ها اغلب طبیعی یا بالاتر از طبیعی است
-
مهارت‌های خودیاری را یاد می‌گیرند
-
در ظاهر ممکن است تفاوت زیادی با دیگران نداشته باشند
اما چالش‌های زیر در آن‌ها دیده می‌شود:
-
دشواری در شروع و حفظ مکالمه
-
تفسیر تحت‌اللفظی حرف‌ها
-
مشکل در دوستی با همسالان
-
حساسیت حسی (مثلاً صدا یا نور)
-
رفتارهای تکراری ظریف مثل تکان‌دادن دست یا وسواس در یک موضوع
این گروه معمولاً به گفتاردرمانی، کاردرمانی، آموزش مهارت‌های اجتماعی و مداخله رفتاری پاسخ بسیار خوبی می‌دهند و می‌توانند در مدرسه‌های عادی موفق شوند.
سطح ۲: نیازمند حمایت قابل‌توجه
ویژگی‌های این گروه عبارت‌اند از:
-
گفتار محدود یا جمله‌بندی ساده
-
تعامل اجتماعی کم
-
رفتارهای تکراری واضح‌تر
-
حساسیت‌های حسی شدیدتر
-
مشکل در پیروی از دستورهای پیچیده
-
مشکلات در خودتنظیمی هیجانی
این کودکان برای پیشرفت نیازمند برنامه درمانی منظم و چندبعدی هستند. همکاری خانواده و پیگیری مداوم نقش مهمی در پیشرفت آن‌ها دارد.
سطح ۳: نیازمند حمایت بسیار زیاد (اوتیسم شدید)
این گروه بیشترین چالش‌ها را دارند:
-
گفتار بسیار محدود یا بدون گفتار
-
رفتارهای تکراری شدید مثل بال‌بال‌زدن، تکان‌های شدید، کوبیدن سر
-
حساسیت حسی شدید
-
دشواری در ارتباط برقرار کردن حتی با اشاره
-
وابستگی زیاد به مراقبت روزانه
افراد این سطح معمولاً از روش‌های ارتباط جایگزین مثل PECS، تصاویر، زبان اشاره یا دستگاه‌های کمک‌ارتباطی استفاده می‌کنند.
گفتار یکی از اصلی‌ترین تفاوت‌هایی است که شدت اوتیسم را مشخص می‌کند. از این نظر، چند نوع الگو دیده می‌شود:
۱. اوتیسم با گفتار روان ولی غیرکارکردی
این کودکان ممکن است جملات کامل بسازند اما:
-
موضوع را عوض نمی‌کنند
-
مکالمه را ادامه نمی‌دهند
-
از اصطلاحات عجیب یا رسمی استفاده می‌کنند
-
آهنگ گفتار غیرطبیعی است
۲. اوتیسم با تأخیر شدید گفتار
-
شروع گفتار دیر اتفاق می‌افتد
-
دامنه واژگان محدود است
-
جمله‌سازی ضعیف است
۳. اوتیسم بدون گفتار (Nonverbal Autism)
این گروه به‌طور معمول از روش‌های جایگزین مانند سسخنگوی تصویری، ارتباط اشاره‌ای و ابزارهای دیجیتال استفاده می‌کنند.
۴. اوتیسم همراه با اکولالیا
اکولالیا تکرار آواها یا جملات دیگران است. این رفتار معمولاً مرحله‌ای از رشد زبانی در اوتیسم است و با درمان مناسب قابل هدایت است.
ضریب هوشی یکی از مهم‌ترین عواملی است که مسیر رشد کودک اوتیستیک را تعیین می‌کند.
۱. اوتیسم با IQ بالا (High Functioning Autism)
-
IQ بین ۸۵ تا ۱۳۰
-
قدرت یادگیری خوب
-
مهارت زبان نوشتاری مناسب
-
مشکلات اصلی: تعامل اجتماعی، انعطاف شناختی، اضطراب
۲. اوتیسم با IQ متوسط (Borderline / Low Average)
-
IQ بین ۵۰ تا ۸۵
-
تأخیر در زبان
-
مشکلات حل مسئله
-
نیاز به حمایت آموزشی
۳. اوتیسم همراه با کم‌توانی ذهنی
افراد طیف اوتیسم معمولاً رفتارهایی نشان می‌دهند که بسته به شدت اختلال به چند شکل دیده می‌شود:
۱. اوتیسم با رفتارهای تکراری خفیف
-
شستن دست، تنظیم دقیق اسباب‌بازی‌ها
-
وسواس به یک موضوع خاص
-
سوال‌های تکراری
۲. اوتیسم با رفتارهای تکراری متوسط
۳. اوتیسم با رفتارهای خودآسیب‌زننده
این الگو معمولاً در سطوح ۲ و ۳ دیده می‌شود و نیاز به مداخله فوری دارد.
پردازش حسی نقش مهمی در رفتار کودک دارد. انواع اوتیسم از نظر حسی:
۱. بیش‌حسی (Hypersensitivity)
-
حساسیت شدید به صدا
-
ناراحتی از برچسب لباس
-
ترس از لمس
-
اجتناب از جمعیت
۲. کم‌حسی (Hyposensitivity)
-
نیاز شدید به تکان‌های محکم
-
کند بودن نسبت به درد
-
علاقه به فشار عمیق
-
تمایل به پریدن و دویدن زیاد
۳. الگوی حسی ترکیبی
برخی کودکان در یک حوزه کم‌حسی و در حوزه دیگر بیش‌حسی دارند.
گروه‌بندی دیگری نیز براساس توانایی اجتماعی وجود دارد:
۱. اوتیسم با علاقه اجتماعی بالا اما توانایی کم
این کودکان دوست دارند ارتباط بگیرند اما نمی‌دانند چگونه.
۲. اوتیسم با بی‌تفاوتی اجتماعی
ارتباط برایشان سخت است و معمولاً ترجیح می‌دهند تنها باشند.
۳. اوتیسم با رفتار اجتماعی غیرمعمول
مثلاً بیش‌ازحد نزدیک شدن به دیگران، مکالمه نامتناسب یا رفتارهای غیرقابل‌پیش‌بینی.
اوتیسم می‌تواند همراه با شرایط دیگر باشد:
این موارد گاهی شدت اوتیسم را افزایش می‌دهند.
شناخت تفاوت‌های اوتیسم به والدین کمک می‌کند:
-
علائم را سریع‌تر تشخیص دهند
-
درمان مناسب‌تری انتخاب کنند
-
انتظارات واقع‌بینانه‌تری داشته باشند
-
با کودک ارتباط مؤثرتری برقرار کنند
درمان‌های موثر شامل:
-
گفتاردرمانی تخصصی
-
کاردرمانی
-
آموزش والدین
-
بازی‌درمانی
-
تنظیم پردازش حسی
-
مداخله ABA
-
برنامه‌های مهارت اجتماعی
هر کودک طیف اوتیسم ظرفیت رشد دارد؛ مهم این است که مداخله مناسب زود، هدفمند و تداوم‌دار باشد.
اوتیسم یک اختلال یکنواخت نیست؛ بلکه طیفی گسترده از توانایی‌ها، چالش‌ها و نیازها را دربرمی‌گیرد. از کودکانی که فقط کمی در روابط اجتماعی مشکل دارند تا کودکانی که نیاز به مراقبت دائمی دارند، همه در این طیف قرار می‌گیرند. شناخت انواع اوتیسم، آگاهی خانواده و مداخله تخصصی به‌موقع می‌تواند مسیر زندگی کودک را تغییر دهد.
اوتیسم مجموعه‌ای از تفاوت‌های رشدی است که بر رفتار، روابط اجتماعی، ارتباط گفتاری/غیرکلامی، پردازش حسی و انعطاف‌پذیری شناختی اثر می‌گذارد. شدت و شکل ظاهرشدن علائم، با افزایش سن کودک و بسته به ضریب هوشی (IQ)، عملکرد سازشی و مداخله محیطی بسیار متفاوت است.
در این متن، سیر بروز علائم را به تفکیک سن و بر اساس سه سطح هوشی بررسی می‌کنیم:
۱. IQ بالا (High Functioning / Normal & Above Average)
-
عدد IQ: 85 تا 130
-
درصد جهانی:
-
IQ 85 → درصد 16
-
IQ 100 → درصد 50
-
IQ 115 → درصد 84
-
IQ 130 → درصد 98
-
این گروه کودکانی هستند که سطح شناختی آن‌ها طبیعی تا بالاست اما با وجود توانایی ذهنی مناسب، مشکلات اجتماعی، زبانی و انعطاف‌شناختی همچنان وجود دارد.
۲. IQ متوسط (Low Average / Borderline)
-
عدد IQ: 50 تا 85
-
درصد جهانی:
-
IQ 70 → درصد 2
-
IQ 75 → درصد 5
-
IQ 80 → درصد 9
-
IQ 85 → درصد 16
-
این گروه در مرز توانایی شناختی پایین یا نزدیک به کم‌توانی قرار دارند و معمولاً علائم رفتاری/زبانی شدیدی‌تر از گروه اول دارند.
۳. IQ پایین (Moderate to Severe Intellectual Disability)
این کودکان کم‌توانی ذهنی متوسط تا شدید دارند و معمولاً اوتیسم آن‌ها به شکل گسترده و شدید در گفتار، رفتار و عملکرد سازشی ظاهر می‌شود.
۱. کودکان با IQ بالا
رفتاری
-
تماس چشمی کوتاه و ناپایدار
-
واکنش کم به چهره والد
-
واکنش‌های حسی غیرعادی مثل حساسیت زیاد به صدا
-
اضطراب یا بی‌قراری هنگام抱 گرفتن
گفتاری
-
غان‌وغون وجود دارد اما الگوهای ملودی محدود است
-
توجه شنیداری نسبت به صدای انسان پایین‌تر از حد انتظار
۲. کودکان با IQ متوسط
رفتاری
-
ارتباط چشمی بسیار کم
-
لبخند اجتماعی تأخیردار
-
حساسیت غیرعادی به نور یا لمس
-
کاهش دنبال‌کردن چهره والد
گفتاری
۳. کودکان با IQ پایین
رفتاری
-
بی‌تفاوتی نسبت به محیط
-
ناتوانی در تنظیم بدن هنگام抱 گرفتن
-
نبود لبخند اجتماعی تا پایان سه‌ماهگی
گفتاری
IQ بالا
رفتاری
-
تقلید اجتماعی محدود
-
علاقه شدید به اشیای چرخشی
-
کاهش پیش‌بینی اجتماعی (Social anticipation)
گفتاری
IQ متوسط
رفتاری
-
رفتارهای تکراری زودهنگام
-
بی‌تفاوتی نسبت به افراد
-
حساسیت‌های حسی شدیدتر
گفتاری
IQ پایین
رفتاری
گفتاری
IQ بالا
رفتاری
-
پاسخ کم به اسم
-
عدم پیگیری نگاه والد (مشکل اشتراک توجه)
-
رفتارهای تکرارشونده مثل ردیف‌کردن اشیا
-
واکنش‌های هیجانی کم‌رنگ
گفتاری
IQ متوسط
رفتاری
-
بی‌تفاوتی نسبت به چهره آشنا
-
رفتارهای کلیشه‌ای بیشتر
-
حساسیت حسی یا بی‌تفاوتی حسی
گفتاری
IQ پایین
رفتاری
-
فقدان ارتباط اجتماعی
-
رفتارهای حرکتی کلیشه‌ای شدید
-
ضعف در مهارت‌های حرکتی پایه
گفتاری
IQ بالا
رفتاری
-
مقاومت در برابر تغییرات
-
شروع محدودیت در بازی‌های تخیلی
-
علائم حسی واضح‌تر
گفتاری
-
تأخیر در شروع کلمات
-
اشاره‌کردن محدود
-
اما توان بالقوه گفتار خوب است
IQ متوسط
رفتاری
گفتاری
IQ پایین
رفتاری
گفتاری
IQ بالا
رفتاری
-
تعامل کم با همسالان
-
علایق وسواس‌گونه
-
تماس چشمی غیرپایدار
گفتاری
IQ متوسط
رفتاری
-
رفتارهای تکراری زیاد
-
مشکل در بازی جمعی
-
مشکلات تعمیم یادگیری
گفتاری
IQ پایین
رفتاری
-
ناتوانی در بازی هدفمند
-
مشکلات تنظیم هیجان
-
رفتارهای خودتحریکی شدید
گفتاری
IQ بالا
رفتاری
گفتاری
IQ متوسط
رفتاری
-
وابستگی به روتین
-
بازی مشارکتی محدود
-
مشکلات سازشی متوسط
گفتاری
-
گفتار ساده اما کم‌اثر
-
اکولالیای باقیمانده
-
مشکل در بیان احساسات
IQ پایین
رفتاری
-
عدم کنترل رفتار
-
خودتحریکی شدید
-
نیاز به حمایت کامل
گفتاری
IQ بالا
رفتاری
-
دشواری در برقرارکردن دوستی
-
رفتار خشک و تحت‌اللفظی
-
ادامه حساسیت‌های حسی
گفتاری
-
گفتار روان اما مشکلات ارتباطی
-
دشواری نوبت‌گیری در مکالمه
-
سوءبرداشت‌های ارتباطی
IQ متوسط
رفتاری
-
چالش در پیروی از قوانین مدرسه
-
رفتارهای تکراری
-
نیاز به حمایت آموزشی
گفتاری
IQ پایین
رفتاری
گفتاری
اوتیسم در هر سنی نشانه‌های خاص خود را دارد، اما ضریب هوشی (IQ) و درصد جهانی آن تعیین می‌کند:
-
IQ بالا: مشکلات اجتماعی/پراگماتیک بیشتر
-
IQ متوسط: تأخیر گفتاری و رفتاری شدیدتر
-
IQ پایین: مشکلات همه‌جانبه و نیاز به حمایت کامل
مداخله تخصصی زودهنگام می‌تواند سیر رشدی کودک را دگرگون کند.
