مناسب والدین – شرح جامع برای درک بهتر و گام به گام درمان
اختلال طیف اوتیسم (ASD) شامل مجموعه‌ای از تفاوت‌ها در رشد عصبی فرد است که عمدتاً بر مهارت‌های ارتباطی، تعاملات اجتماعی و الگوهای رفتاری تأثیر می‌گذارد. Autism Speaks+3PMC+3Autism Speaks+3 در راهنمای تشخیصی DSM-5، این اختلال بر مبنای میزان نیاز به حمایت به سه سطح طبقه‌بندی شده است: سطح 1 (نیاز به حمایت)، سطح 2 (نیاز به حمایت قابل توجه)، و سطح 3 (نیاز به حمایت بسیار زیاد). Autism Speaks+1
سطح 1 معمولاً با عملکرد نسبتاِ خوب در مهارت زبان و هوش همراه است، ولی با این وجود چالش‌های ویژه‌ای در مهارت‌های اجتماعی، انعطاف‌پذیری رفتاری و سازماندهی دارد که می‌تواند زندگی روزمره کودک یا نوجوان را تحت تاثیر قرار دهد. در این مقاله، تلاش شده است به صورت کامل و کاربردی، علائم سطح 1 را در عرصه گفتاری، رفتاری، حسی، اجتماعی و تحصیلی تشریح کنیم تا والدین بتوانند با شناخت دقیق‌تر، در صورت ضرورت، اقدام به ارزیابی و درمان تخصصی نمایند.
۱. تعریف سطح 1 اختلال طیف اوتیسم
طبق وب‌سایت Autism Speaks، سطح 1 به عنوان «نیاز به حمایت» تعریف می‌شود:
-
در حوزه ارتباطات اجتماعی، در صورت عدم وجود پشتیبانی، «کاهش واضح در توانایی ارتباط اجتماعی» دیده می‌شود. Autism Speaks
-
از نظر رفتارهای محدود و تکراری، «عدم انعطاف‌پذیری در رفتار، دشواری در جابه‌جایی بین فعالیت‌ها، مشکلات سازماندهی و برنامه‌ریزی» مشاهده می‌شود. Autism Speaks
بنابراین، سطح 1 به معنای «عملکرد نسبتا مستقل ولی با چالش‌های قابل مشاهده» است. Ascend Autism+1
برای والدینی که به خدمات گفتاردرمانی، نوروفیدبک یا اختلالات یادگیری در کلینیک شما مراجعه می‌کنند، فهم این سطح اهمیت دارد زیرا ممکن است کودک زبان‌آموز یا نوجوان شما در همین سطح قرار داشته باشد و نیازمند مداخله هدفمند باشد.
۲. علائم ارتباطی و گفتاری
در سطح 1، مشکلات ارتباطی غالباً ظریف‌تر از سطوح شدیدتر هستند، ولی از نظر عملکرد اجتماعی و زبان‌شناسی می‌توانند قابل ملاحظه باشند:
۲.۱ مهارت‌های زبانی پایه
-
کودک ممکن است جملات کامل بسازد و دامنه واژگان مناسبی داشته باشد، که با برخی شرایط «اوتیسم سطح 1» که پیش از این با عبارت «اُتیسم با عملکرد بالا» یا حتی «سندروم آسپرگر» مقایسه می‌شد، در ارتباط است. Ascend Autism+1
-
با این حال، استفادهٔ زبان در موقعیت اجتماعی ممکن است دچار مشکل شود: به عنوان مثال، شروع مکالمه سخت است، حفظ گفت‌وگو دشوار است، و ممکن است کودکی در پاسخ به سؤالات یا تبادل نظر، نوبت‌گیری مناسبی نداشته باشد. Autism Speaks+1
-
همچنین ممکن است گفتار از نظر آهنگ، لحن، نتواند به‌خوبی با گویش محیطی هماهنگ شود (مثلاً لحن یکنواخت، صدای بلند یا خیلی آرام، یا تون غیرطبیعی) که با اختلال در پروسودی همراه است. Autism Speaks+1
۲.۲ زبان اجتماعی (Pragmatic Language)
-
درک کنایه، شوخی، اصطلاحات ابزاری یا زبان غیرمستقیم برای کودک سطح 1 ممکن است دشوار باشد. کودک شاید معنای ضمنی حرف دیگران را نگیرد یا نتواند کنایه را بفهمد. abcachieve.com
-
مشکلاتی در قرقره متقابل گفتگو (turn-taking) دیده می‌شود؛ کودک ممکن است بسیار درباره علایق خود صحبت کند ولی در پیوند با مخاطب، نتواند جریان گفت‌وگو را به‌خوبی حفظ کند. Autism Speaks
-
استفادهٔ نامناسب از زبان بدن، اشاره، تماس چشمی یا حرکات غیرکلامی در مکالمه نیز می‌تواند دیده شود: مثلاً عدم ترکیب گفتار با نگاه به مخاطب، یا استفاده از اشاره‌های غیرمعمول. Cleveland Clinic+1
۲.۳ گفتار آواشناختی و ذخیره
-
اگرچه تاخیر شدید زبان در سطح 1 کمتر است، ممکن است کودکی دارای تلفظ نامشخص یا یکنواخت، یا گفتاری داشته باشد که مانند سایر همسالانش بدیهی نیست. PMC+1
-
گاهی الگوهای تکراری در گفتار دیده می‌شود مثل اکولالیا یا تکرار خود یا دیگران، البته معمولاً شدت آن کمتر از سطوح شدیدتر است اما هنوز می‌تواند علامت باشد. Autism Speaks+1
۲.۴ استفاده از زبان در محیط آموزشی یا اجتماعی
-
کودکی که در سطح 1 قرار دارد ممکن است در کلاس یا محیط گروهی، نسبت به همسالان کمتر شرکت کند یا در انتخاب موضوع گفت‌وگو نسبت به همسالانش محدودتر باشد.
-
ممکن است در پاسخ به تعاملات اجتماعی دیر عمل کند یا نتواند سؤالِ «چرا؟» به راحتی پاسخ دهد یا همراهی کند. Cleveland Clinic
این نکات برای والدینی که در کلینیک شما (گفتار توان‌گستر کرج) به دنبال ارزیابی گفتاری هستند، اهمیت دارد زیرا علائم گفتاری ممکن است به ظاهر چندان شدید نباشند ولی در زمینه کاربردی زبان در تعامل با دیگران خودنمایی کنند.
۳. علائم تعامل اجتماعی و رفتاری
ارتباط گفتاری تنها بخشی از تصویر است؛ در سطح 1 اختلال طیف اوتیسم، علائم اجتماعی و رفتاری مهم و تأثیرگذار هستند.
۳.۱ تعاملات اجتماعی
-
کودکان دارای سطح 1 ممکن است ابتکار عمل در تعامل با دیگران را نداشته باشند: شروع مکالمه، دعوت به بازی، یا ایجاد دوست به‌صورت طبیعی کمتر دیده می‌شود. Autism Speaks+1
-
ممکن است در خواندن نشانه‌های اجتماعی مانند حالت چهره، ژست، تن صدای دیگران یا فاصله اجتماعی و فضای شخصی مشکل داشته باشند. Autism Speaks
-
ممکن است ترجیح دهند با بزرگسالان یا کودکان کوچک‌تر تعامل کنند تا همسالان، چرا که فشار کمتر و ساختار بیشتر دارد. Cleveland Clinic
-
تلاش آن‌ها برای دوستی ممکن است «عجیب» به نظر برسد یا نتایج موفقیت‌آمیزی نداشته باشد—مثلاً دوست‌یابی ممکن است سطحی یا دشوار باشد. Autism Speaks
۳.۲ الگوهای رفتاری محدود و تکراری
-
علاقه‌های بسیار متمرکز و تخصصی ممکن است دیده شود؛ کودک ممکن است نسبت به موضوعی خاص وسواس پیدا کند (مثل قطارها، دایناسورها، اعداد) و در مورد آن بسیار مفصل و دقیق صحبت کند. Empower Behavioral Health
-
مقاومت در برابر تغییرات برنامه روزمره یا محیطی؛ حتی تغییر کوچک در مسیر مدرسه، زمان غذا یا لباس می‌تواند اضطراب یا چالش ایجاد کند. abcachieve.com
-
رفتارهای تکراری یا «استیمینگ» (مانند تاب دادن بدن، تکان دادن دست‌ها، چرخیدن) که ممکن است برای خودتنظیمی یا آرام‌سازی کودک ظاهر شود. Autism Speaks
-
مشکلات در سازماندهی، برنامه‌ریزی، مدیریت زمان؛ مثلاً اینکه کودک در شروع یا پایان تکالیف یا جا دادن وسایلش مشکل دارد. این موضوع مخصوصاً در نوجوانان دیده می‌شود. Autism Speaks
۳.۳ حواس و قوام عصبی
-
حساسیت‌های حسی ممکن است شامل حساسیت زیاد یا کم به صداها، نورها، لمس، بافت لباس، مزه یا بو باشد. این ویژگی می‌تواند باعث اجتناب از برخی موقعیت‌های اجتماعی شود. Ascend Autism+1
-
ممکن است کودک به‌خاطر بار حسی زیاد در محیط‌های شلوغ (مانند مدرسه، باشگاه، جشن تولد) دچار خستگی یا «خاموشی اجتماعی» شود.
-
همین حساسیت‌ها ممکن است به صورت رفتارهای خاص نمایش داده شوند، مثلاً کودک ممکن است یک پوشش خاص را به شدت دوست داشته باشد یا از آن اجتناب کند.
۴. نمودارهای زمانی و تحولی
علائم سطح 1 ممکن است در دوره‌های مختلف رشد کودک متفاوت ظاهر شوند، بنابراین توجه به مسیر تحولی مهم است:
۴.۱ در دوره پیش‌دبستانی
-
ممکن است احترام به تماس چشمی ضعیف‌تر باشد و کودک کمتر به نشان دادن یا درخواست کمک از بزرگسالان بپردازد. neurosciences.ucsd.edu
-
زبان ممکن است در حد معمول رشد یابد، اما استفادهٔ اجتماعی از آن و ترکیب با حرکات یا تعاملات ممکن است متفاوت باشد.
-
بازی تخیلی یا نمادین ممکن است کمتر دیده شود یا به صورت سطحی انجام شود.
۴.۲ در دوره دبستان
-
مشکلات در برقراری دوستی، مشارکت در بازی‌های گروهی یا تعاملات همسالان ممکن است بیشتر دیده شود.
-
در کلاس، ممکن است کودک در درک دستورالعمل‌های چندمرحله‌ای، سازماندهی تکالیف یا رعایت نوبت در گفت‌وگو یا بازی دشواری داشته باشد.
-
علایق بسیار متمرکز یا گفتگو دربارهٔ موضوعات خاص به صورت طولانی ممکن است بر تعامل‌های دیگر تأثیر بگذارد.
۴.۳ در دوره نوجوانی
-
ظاهراً عملکرد زبان معمولی است، اما مشکلات در درک کنایه، زبان عامیانه، لحن گفتاری، ارتباط با همسالان، مدیریت هیجان یا اضطراب اجتماعی می‌تواند خود را نشان دهد.
-
نوجوان ممکن است «ماسک» (پنهان‌سازی علائم) بزند، یعنی تلاش کند شبیه همسالان رفتار کند، ولی درونی احساس فشار یا استرس داشته باشد. Cleveland Clinic+1
-
در محیط تحصیلی یا کاری، مشکلاتی مانند دیرکرد در تحویل کار، دشواری در تیمی کار کردن، ناتوانی در تنظیم اولویت‌ها ممکن است دیده شود.
۵. تأثیر بر گفتاردرمانی و خدمات شما
به عنوان متخصص گفتاردرمانی، روانشناسی و نوروفیدبک، شناخت دقیق علائم سطح 1 می‌تواند راهنمای مؤثری برای طراحی برنامه درمانی باشد:
-
پشتیبانی گفتاری–زبانی: با اینکه زبان پایه ممکن است موجود باشد، اما مهارت‌های کاربردی زبان (مثل شروع مکالمه، حفظ نوبت، استفاده از زبان اجتماعی) نیازمند تمرین هدفمند هستند.
-
تحریک مهارت‌های اجتماعی: کار گروهی، نقش بازی، تمرین‌های تعاملی، آموزش ضمنی نشانه‌های اجتماعی (زبان بدن، تماس چشمی، نوبت‌گیری) ضروری است.
-
کارکرد اجرایی و سازماندهی: برنامه‌های مداخله برای مدیریت زمان، برنامه‌ریزی فعالیت‌ها، سازماندهی تکالیف و وسایل به‌خصوص در محیط تحصیلی می‌تواند بخشی از برنامه باشد.
-
تنظیم حسی: ارزیابی حساسیت‌های‌حسی، طراحی محیط مناسب، آموزش تکنیک‌های آرام‌سازی یا فیلترینگ حسی می‌تواند در عملکرد روزمره کودک کمک کند.
-
آموزش والدین و مربیان: والدین، معلمان و مربیان باید درباره علائم سطح 1 آگاه شوند و یاد بگیرند چگونه محیط را برای کودک ساختارمند کنند، تغییرات را تدریجی دهند و تعامل مثبت تشویق کنند.
۶. نکات ویژه برای والدین و مراجعان شما
-
علامت‌های سطح 1 ممکن است ظریف‌تر از سطوح شدیدتر باشند؛ ممکن است کودک زبان خوب داشته باشد و هوش میانگین یا بالاتر، ولی در تعاملات اجتماعی روزمره مشکل داشته باشد. abcachieve.com
-
برخی کودکان ممکن است علائم خود را «پنهان کنند» (masking) تا با محیط هماهنگ شوند؛ این امر تشخیص را دشوارتر می‌کند. Cleveland Clinic
-
هرچند سطح 1 را «عملکرد بالا» می‌نامند، اما نیاز به حمایت ندارد، اما پشتیبانی هدفمند می‌تواند کیفیت زندگی، ارتباطات و تحصیل را به‌طور چشمگیری بهبود دهد.
-
مراجعه به مرکز تخصصی مانند «کلینیک گفتار توان‌گستر کرج – گوهردشت، بلوار انقلاب» با شماره تماس ۰۹۱۲۱۶۲۳۴۶۳ می‌تواند ارزیابی دقیق و برنامه درمانی ویژه‌ای را برای کودکان یا نوجوانان سطح 1 فراهم آورد.
-
مداخله زودهنگام و مداوم اثربخش است؛ هرچند سطح 1 دیرتر تشخیص داده شود، باز هم برنامه‌های درمانی می‌توانند تأثیر بزرگی داشته باشند.
۷. جمع‌بندی
اختلال طیف اوتیسم سطح 1 شامل چالش‌هایی در حوزه‌های ارتباطی، اجتماعی، رفتاری، حسی و سازماندهی است که اگرچه ممکن است به چشم نیایند، اما بر کیفیت زندگی کودک و نوجوان تأثیر می‌گذارند. با شناخت دقیق علائم، مداخله تخصصی گفتاردرمانی، روانشناسی و نوروفیدبک، می‌توان به کودک کمک کرد تا توانایی‌های خود را به حداکثر برساند و در مسیر تحصیل، ارتباط و زندگی اجتماعی بهتر قرار گیرد.
