کلینیک ارزیابی و تست و درمان بیش فعالی کرج
اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه (ADHD) یکی از شایع‌ترین اختلالات رشدی در کودکان است که می‌تواند تأثیر عمیقی بر عملکرد تحصیلی، اجتماعی و عاطفی آنان داشته باشد. بسیاری از والدین، زمانی که با فعالیت زیاد یا عدم توجه کودک خود مواجه می‌شوند، به اشتباه این رفتارها را «بیش‌فعالی» تلقی می‌کنند. اما در واقع، تشخیص ADHD نیازمند بررسی دقیق و ارزیابی‌های تخصصی توسط متخصصان مغز و اعصاب، روانشناسان، گفتاردرمانگران و توانبخشی و روانشناسی است. آنچه در ادامه می‌خوانید، مروری جامع بر علل، انواع، ویژگی‌های عصبی و روش‌های درمانی و توانبخشی برای اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه است.
مراکز مختلفی در سراسر ایران به تشخیص و درمان ADHD می‌پردازند. یکی از مراکز پیشرو در این زمینه، مرکز گفتار توانگستر گوهردشت کرج به سرپرستی سیاوش عطایی، آسیب‌شناس گفتار و زبان و روانشناس عمومی است. این مرکز با بهره‌گیری از امکاناتی نظیر گفتاردرمانی و توانبخشی و روانشناسی، بازی‌درمانی، اتاق سنسوری و… در جهت کاهش علائم کودکان بیش‌فعال تلاش می‌کند. همچنین، همکاری با روانشناسان و روانپزشکان مجرب در این مرکز، منجر به کاهش استفاده از دارو در برخی موارد و بهبود وضعیت کودکان با روش‌های غیردارویی شده است.
فصل اول: تعاریف و اهمیت تشخیص صحیح
۱.۱. بیش‌فعالی چیست؟
اصطلاح «بیش‌فعالی» به رفتاری اشاره دارد که در آن کودک به‌طور مداوم و فراتر از حد انتظار سنش فعالیت می‌کند، نمی‌تواند ساکن بماند و اغلب درگیری حرکتی یا گفتاری فراوانی دارد. اما تشخیص بالینی اختلال ADHD به چیزی فراتر از صرفاً «بچه‌ای که زیاد بازی می‌کند» نیاز دارد. در واقع، در این اختلال، مسئله به نقص در مهار رفتار و توجه پایدار بازمی‌گردد و کودک رفتارهای تکانشی نشان می‌دهد و قادر به پیش‌بینی پیامد کارهایش نیست.
۱.۲. نقش توجه و فعالیت در رشد طبیعی
باید توجه کنیم که بازیگوشی و تحرک زیاد در سنین پایین، بخشی از رشد طبیعی کودک محسوب می‌شود. هیجانات کودکان به آن‌ها اجازه می‌دهد انرژی و کنجکاوی خود را کشف کنند و مهارت‌های جسمی و شناختی را توسعه دهند. اما در صورتی که این تحرکات با نشانه‌هایی چون عدم توانایی در تمرکز، گم‌کردن مداوم وسایل و رفتارهای پرخطر همراه باشد، می‌توان به احتمال ADHD فکر کرد.
۱.۳. اهمیت تشخیص و ارزیابی تخصصی
چرا تشخیص زودهنگام و دقیق ADHD مهم است؟
- پیشگیری از افت تحصیلی: کودکانی که دچار بیش‌فعالی هستند، در صورت عدم تشخیص و حمایت لازم، ممکن است از نظر تحصیلی عقب بمانند.
- بهبود روابط اجتماعی: تکانشگری و کم‌توجهی می‌تواند در دوست‌یابی و برقراری ارتباط اختلال ایجاد کند.
- جلوگیری از پیامدهای ثانویه: ناامیدی، کاهش عزت‌نفس و حتی افسردگی ممکن است در سنین بالاتر رخ دهد.
مرکز گفتار توانگستر گوهردشت کرج به سرپرستی سیاوش عطایی با امکاناتی مانند گفتاردرمانی و توانبخشی و روانشناسی، بازی‌درمانی و اتاق سنسوری در تشخیص و کنترل علائم این کودکان نقش فعالی دارد. همکاری با روانشناسان و روانپزشکان نیز احتمال درگیری طولانی‌مدت با علائم را کاهش می‌دهد.
فصل دوم: انواع بیش‌فعالی و نقص توجه بر اساس DSM-5
بر اساس راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5)، اختلال ADHD به سه زیرگروه اصلی تقسیم می‌شود:
۲.۱. نوع بی‌توجهی (Predominantly Inattentive)
کودکانی که در این گروه قرار می‌گیرند بیش از هر چیز با مشکل بی‌توجهی مواجه هستند. برای مثال:
- عدم دقت به جزئیات و اشتباهات مکرر در تکالیف درسی
- مشکل در حفظ توجه به کارهای طولانی یا فعالیت‌های تفریحی
- به‌نظر رسیدنِ عدم گوش دادن هنگام صحبت مستقیم
- ناتوانی در به پایان رساندن تکالیف و کارها
- اجتناب از فعالیت‌هایی که نیازمند تلاش ذهنی مستمر هستند
۲.۲. نوع بیش‌فعال/تکانشی (Predominantly Hyperactive-Impulsive)
در این نوع، کودک حرکات بیش‌ازحد، بی‌قراری و رفتارهای تکانشی نشان می‌دهد:
- بی‌قراری روی صندلی (تکان خوردن دست و پا)
- ترک ناگهانی صندلی در کلاس
- ناتوانی در بازی بی‌صدا
- همیشه در حال حرکت به نظر رسیدن
- پرحرفی یا پاسخ قبل از اتمام سؤال
- قطع کردن صحبت دیگران یا دخالت در بازی‌ها
۲.۳. نوع ترکیبی (Combined)
در این نوع، هم علائم بی‌توجهی و هم بیش‌فعالی/تکانشگری وجود دارد. کودکان مبتلا به این حالت ممکن است تکالیفشان را فراموش کنند یا در کلاس نتوانند آرام بنشینند. این گروه شایع‌ترین شکل ADHD است.
فصل سوم: علل و عوامل خطر ADHD
علت دقیق بیش‌فعالی هنوز به‌طور کامل شناخته نشده، اما ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی در آن نقش دارند.
۳.۱. عوامل ژنتیکی
مطالعات متعددی نشان می‌دهد ADHD در خانواده‌ها موروثی است و اگر یکی از والدین به آن مبتلا باشد، احتمال ابتلای فرزند بالا می‌رود. ژن‌های مرتبط با انتقال‌دهنده‌های عصبی (دوپامین و نوراپی‌نفرین) بر توجه و کنترل تکانه اثر می‌گذارند.
۳.۲. ساختار مغز
تحقیقات تصویربرداری عصبی حاکی از آن است که بعضی بخش‌های مغز (نظیر قشر پیش‌پیشانی) ممکن است در کودکان بیش‌فعال به‌کندی رشد کند. این بخش‌ها وظیفه کارکردهای اجرایی مانند برنامه‌ریزی و مهار رفتاری را بر عهده دارند.
۳.۳. عوامل محیطی
- مصرف الکل و سیگار در دوران بارداری
- قرار گرفتن در معرض سطوح بالای سرب
- زایمان زودرس
فصل چهارم: ویژگی‌های عصبی و یافته‌های پژوهشی
۴.۱. پتانسیل‌های وابسته به رویداد (ERP)
ERPs، پاسخ‌های الکتریکی مغز به رویدادهای خاص هستند. امواجی مانند P3b و N200 در کودکان بیش‌فعال ممکن است الگوی متفاوتی داشته باشند:
- P3b: قله مثبتی که 300 تا 800 میلی‌ثانیه پس از محرک ثبت می‌شود؛ در ADHD دامنه‌اش کاهش می‌یابد.
- N200: قله منفی در 200 میلی‌ثانیه؛ کاهش در بخش پیشانی راست نشانگر نقص بازداری پاسخ است.
۴.۲. داروهای محرک و امواج ERP
داروهایی نظیر متیل‌فندیت می‌توانند دامنه P3b را افزایش دهند و دقت پاسخ را بالاتر ببرند. اما درمان غیردارویی نیز ضروری است.
۴.۳. توجه انتخابی در کودکان ADHD
کودکان بیش‌فعال در محیط با محرک‌های متعدد، بیشتر دچار حواس‌پرتی می‌شوند. موج منفی غیرانطباقی (MMN) نشان می‌دهد که این کودکان در نادیده گرفتن محرک‌های غیرمرتبط مشکل دارند.
فصل پنجم: نشانه‌ها و همایندی‌ها
۵.۱. علائم اصلی
- بی‌توجهی پایدار (گم کردن وسایل، فراموشی تکالیف)
- بیش‌فعالی حرکتی (تحرک بیش‌ازحد، ناتوانی در نشستن)
- تکانشگری (واکنش قبل از فکر، جواب دادن پیش از اتمام سؤال)
- عدم پیش‌بینی عاقبت کار (ضربه زدن به اشیا یا انجام حرکات خطرناک)
- پرحرفی مداوم
۵.۲. اختلالات همایند
- اضطراب
- اختلال مخالفت‌ورزی و پرخاشگری
- اختلالات یادگیری (خواندن، نوشتن، ریاضیات)
- اوتیسم
درمان همزمان این اختلالات اهمیت زیادی دارد.
فصل ششم: روش‌های تشخیصی و درمانی
۶.۱. تشخیص بالینی
- مصاحبه با والدین و معلمان
- مشاهده رفتار کودک
- پرسشنامه‌های استاندارد (کانرز، SNAP-IV)
- ارزیابی عصب‌روانشناختی
۶.۲. دارودرمانی
داروهایی چون ریتالین و آدرال بر بازجذب دوپامین اثر می‌گذارند و تمرکز را افزایش می‌دهند. مصرف آن‌ها باید تحت نظر پزشک باشد.
۶.۳. رفتاردرمانی و روانشناسی
- آموزش والدین برای ساختارسازی منظم
- روان‌درمانی فردی
- CBT برای شناسایی و اصلاح افکار منفی
۶.۴. گفتاردرمانی و توانبخشی و روانشناسی
گفتاردرمانی برای پردازش شنیداری و مشکلات زبانی مفید است. همچنین توانبخشی و روانشناسی برای مدیریت مهارت‌های روزمره و کنترل رفتار ضروری است. در مرکز گفتار توانگستر گوهردشت کرج به سرپرستی سیاوش عطایی از این روش‌ها برای مدیریت ADHD استفاده می‌شود.
۶.۵. اتاق سنسوری و اتاق تاریک توجه بینایی
تحریک حسی در اتاق سنسوری به ساماندهی سیستم پردازش حسی کمک می‌کند. اتاق تاریک توجه بینایی نیز تمرکز کنترل‌شده را افزایش می‌دهد.
فصل هفتم: بیش‌فعالی، مغز و یافته‌های عصب‌فیزیولوژیک
۷.۱. یافته‌های EEG
نسبت امواج تتا به بتا ممکن است در کودکان بیش‌فعال بالاتر باشد.
۷.۲. فرایندهای خودکار توجه
کودکان ADHD ممکن است به محرک‌های جدید سریع پاسخ دهند اما در نگهداری و تغییر توجه ضعف دارند.
۷.۳. مطالعات طولی رشد
مناطق پیش‌پیشانی در کودکان ADHD ممکن است ۲ تا ۳ سال تأخیر در ضخامت قشری داشته باشند.
فصل هشتم: زندگی با ADHD و توصیه‌های کلیدی
۸.۱. نقش والدین
- تقسیم تکالیف
- جدول زمانی منظم
- حذف حواس‌پرتی
- بازخورد مثبت
- اجتناب از تنبیه شدید
۸.۲. مدرسه
- صندلی جلو
- فواصل استراحت
- تکالیف کمتر ولی هدفمند
۸.۳. آینده کودکان مبتلا
با تشخیص به‌موقع و درمان چندجانبه، این کودکان می‌توانند به موفقیت دست یابند.
ADHD یا بیش‌فعالی و نقص توجه اختلالی چندوجهی است که جنبه‌های زیستی، ژنتیکی و محیطی در آن دخیل‌اند. کودکان مبتلا ممکن است بی‌قراری حرکتی، بی‌توجهی و تکانشگری نشان دهند. تشخیص دقیق نیازمند ارزیابی جامع است و درمان باید به صورت چندجانبه صورت گیرد. ترکیبی از دارودرمانی، گفتاردرمانی و توانبخشی و روانشناسی می‌تواند کیفیت زندگی این کودکان را ارتقا دهد.
مرکز گفتار توانگستر گوهردشت کرج به سرپرستی سیاوش عطایی، آسیب‌شناس گفتار و زبان و روانشناس عمومی، با بهره‌گیری از امکاناتی مثل اتاق سنسوری، اتاق تاریک توجه بینایی، رفتاردرمانی و مشارکت روانشناسان و روانپزشکان اطفال تلاش می‌کند علائم کودکان را کاهش دهد و کیفیت زندگی آن‌ها را بهبود بخشد.
منابع علمی (References)
- American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.). Washington, DC.
- Barkley, R. A. (2015). Attention-Deficit Hyperactivity Disorder: A Handbook for Diagnosis and Treatment (4th ed.). New York: Guilford Press.
- Nigg, J. T. (2006). What Causes ADHD? Understanding What Goes Wrong and Why. Guilford Press.
- Polanczyk, G., de Lima, M. S., Horta, B. L., Biederman, J., & Rohde, L. A. (2007). The worldwide prevalence of ADHD: A systematic review and metaregression analysis. American Journal of Psychiatry, 164(6), 942-948.
- Pliszka, S. R., Liotti, M., & Woldorff, M. G. (2000). Inhibitory control in children with attention-deficit/hyperactivity disorder: Event-related potentials identify the processing component and timing of an impaired right-frontal response-inhibition mechanism. Biological Psychiatry, 48(3), 238-246.
- Taroyan, N., Nicholson, T., & Faust, D. (2006). Neurophysiological correlates of attention in reading-disordered children. Brain & Language, 99(3), 180-181.
- وزل، ای. و شورگر، جی. (2007). کنترل توجه در کودکان دارای اختلال نقص توجه. مجله عصب‌شناسی کودکان, 12(4), 215–223.
این مقاله توسط سیاوش عطایی، آسیب‌شناس گفتار و زبان و متخصص روانشناسی عمومی تهیه شده است.
راه‌های ارتباطی و منابع آموزشی:
اینستاگرام:
آپارات:
یوتیوب:
تلگرام:
شماره تماس واتساپ:
با دنبال کردن این صفحات و کانال‌ها، می‌توانید از آخرین پست‌های درمانی ما در حوزه‌های مختلف بهره‌مند شوید.
وب‌سایت دیجی‌اسپیچ (digispeech.ir) متعلق به آکادمی آموزش گفتار توانگستر است که با ارائه دوره‌ها و پکیج‌های تخصصی، خدمات متنوعی در زمینه درمان و بهبود مشکلات گفتاری فراهم می‌کند.
خدمات ارائه‌شده در دیجی‌اسپیچ:
- پکیج‌های آموزشی (شامل پکیج «دکتر لکنت» مخصوص کودکان ۳ تا ۱۲ سال)
- دوره‌های آنلاین گفتاردرمانی و روانشناسی
- اشتراک ویژه یک‌ساله با محتوای انحصاری
- فروشگاه آنلاین محصولات گفتاردرمانی با تخفیف‌های متنوع
مزایای استفاده از دیجی‌اسپیچ:
- دسترسی به محتوای تخصصی بر اساس تحقیقات علمی
- پشتیبانی حرفه‌ای و مشاوره آنلاین در طول دوره
- بهره‌گیری از تکنیک‌ها و روش‌های نوین آموزشی
برای اطلاعات بیشتر یا بهره‌مندی از خدمات دیجی‌اسپیچ، به وب‌سایت digispeech.ir مراجعه نمایید.
